Bij de naam Ulay denk ik meteen aan die van zijn voormalige partner, Marina Abramovic. Samen waren ze een legende, een liefdeskoppel dat alles van elkaar vergde, tot het uiterste ging, totdat het op was. Hun performances in de jaren zeventig en tachtig behoren tot de meest gewaagde ooit. Ulay (Frank Uwe Laysiepen (1943-2020) had vast en zeker gewild dat ik ook aan zijn overige werk dacht, zoals de grote polaroids met de afdrukken van zijn lichaam als een gefixeerde schim, of zijn zelfportretten als half man, half vrouw. Wat ik van zijn werk zag op de tentoonstelling Ulay was here vond ik interessant, maar toch woog het niet op tegen de beelden van zijn performances met Abramovic.
Bijvoorbeeld de video waarop museumbezoekers zich in een doorgang langs de naakte lichamen van Ulay en Abramovicz moeten persen. Het is alsnog plaatsvervangend gênant om te zien hoe mensen met naar beneden gerichte blik zich zo snel mogelijk een weg banen tussen de twee roerloze lichamen. Of de video’s waarop de twee partners elkaar onophoudelijk in het gezicht slaan, steeds weer tegen elkaar opbotsen, en die waar Ulay een gespannen boog vasthoudt met de pijl gericht op het hart van Abramovic. Ik stelde me voor hoe het publiek indertijd met bonzend hart stond toe te kijken, en dat er ongetwijfeld mensen wegliepen die niet meer tegen de spanning konden. Van de beelden waarop Ulay en Abramovic stil voor zich uit zitten te kijken gaat een grote rust uit, een verstilling, die je in deze periode waarin de dagen zich eenvormig aaneen lijken te rijgen, niet vreemd voorkomt. De meeste indruk maakte het videoverslag van de tocht van Ulay en Abramovicz over de Chinese Muur, die ze na negentig dagen ieder vanuit een andere richting volbrachten. Ze ontmoetten elkaar weer aan het einde van de tocht. Het betekende tegelijkertijd hun afscheid. Ulay glimlacht weemoedig naar Abramovic, die haar hoofd afwendt.
Was het uitzonderlijk wat Ulay en Abramovic toen deden? Jazeker, wat betreft uithoudingsvermogen en gewelddadigheid waren hun performances behoorlijk extreem. Maar als kunstuiting was het fenomeen performance in die tijd, de jaren zeventig en tachtig, niet exceptioneel. Al vanaf de jaren zestig, toen in de woorden van de Amerikaanse schrijfster Susan Sontag “de schilderijen van de muur kwamen”, hielden veel kunstenaars zich bezig met andere vormen van kunst, ‘happenings’, of ‘events’, eenmalige voorstellingen met publiek, waarbij ze gebruik maakten van materiaal dat toevallig voorhanden was, hun eigen lichaam incluis. Performances waren meer uitgewerkte vormen van improvisaties en werden vaker dan één keer uitgevoerd. Van grote invloed op dergelijke kunstuitingen waren de ideeën en acties van de charismatische Duitse kunstenaar Joseph Beuys (1921-1986). Volgens hem bezat ieder mens creatieve gaven, die hij ook diende te gebruiken. Beuys beschouwde kunst als helend ritueel, als bijdrage aan een betere wereld. In een van zijn bekendste performances legt hij urenlang schilderijen uit aan de dode haas in zijn armen. Een andere inspiratiebron was de door psychiater Fritz Perls (1893-1970) ontwikkelde ‘Gestalt-therapie’, waarin gevoelens voortkomend uit frustraties en trauma’s fysiek werden uitgebeeld en ondergaan. Het was een populaire therapie in kunstenaars- en acteurskringen. De performances van Ulay en Abramovic doen inderdaad denken aan rituelen, door de monotonie van de herhalingen en de tijdsduur, maar soms heb je ook het idee dat je meekijkt bij een therapeutische sessie.
Ulay en Abramovic ontmoetten elkaar bij het centrum voor performance De Appel in Amsterdam. Daar begon hun grote liefde die twaalf jaar zou duren. Al die jaren voerden ze samen performances uit die een bijna onmenselijk uithoudingsvermogen vereisten, die getuigden van een totale overgave en groot vertrouwen in elkaar. Na de grote tocht over de Chinese muur die de bezegeling van hun liefde had moeten zijn, gingen ze uit elkaar. Misschien kon het het niet anders, na al die jaren waarin ze tot het uiterste waren gegaan. Het ontroerende weerzien zoveel jaar later, aan een tafel in in het Guggenheimmuseum, is niet te zien in het Stedelijk, maar wel op YouTube (Abramovic meets Ulay).
Ulay was here, Stedelijk Museum Amsterdam, tot 18-4
Kunst is overal 